Endokrynol. Ped. 11/2012;4(41):43-56
DOI: 10.18544/EP-01.11.04.1428PDF

Czynniki warunkujące postrzeganie nadmiernej masy ciała przez dzieci z otyłością i nadwagą i ich matki

1Ewa Szanecka, 2Ewa Małecka-Tendera

1Oddział Pediatrii, Endokrynologii i Diabetologii Dziecięcej Górnośląskiego Centrum Zdrowia Dziecka w Katowicach
2Katedra i Klinika Pediatrii, Endokrynologii i Diabetologii Dziecięcej Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach


Słowa kluczowe: otyłość, nadwaga, postrzeganie masy ciała, dziewczęta, chłopcy, matka, BMI

Streszczenie

Cel pracy. Masa ciała często jest postrzegana nieadekwatnie, a jej ocena może być zaniżana lub zawyżana. Celem pracy była ocena wpływu wybranych czynników na percepcję nadmiernej masy ciała w wieku rozwojowym przez matki i ich otyłe dzieci. Materiał i metody. Badanie przeprowadzono w grupie 311 dzieci (162 dziewcząt, 149 chłopców) w wieku 8–18 lat z nadmierną masą ciała oraz ich matek. Wykonano pomiary antropometryczne chłopców i dziewcząt oraz obliczono wskaźniki masy ciała. Narzędziem badawczym był wypełniany przez wszystkie matki i 154 dzieci (69 chłopców i 85 dziewcząt) w wieku 14–18 lat kwestionariusz, który zawierał m.in. pytania o dane socjodemograficzne, o opinie dotyczące otyłości, o ocenę stanu odżywienia członków rodziny i o występowanie chorób przewlekłych. Wyniki. Najrealniej swoją masę ciała oceniały dziewczęta z otyłością i nadwagą. Dzieci matek z otyłością i nadwagą częściej zaniżały klasyfikację własnej sylwetki niż potomstwo kobiet z prawidłową masą ciała. Brak zaniepokojenia nadmierną masą ciała dziecka u matki zwiększał ryzyko zaniżenia oceny sylwetek potomstwa z nadwagą i otyłością. Informacja na temat stanu odżywienia uzyskana od lekarza wpływała na bardziej adekwatną percepcję własnej nadwagi i otyłości przez 14–18-latków. Czynniki socjoekonomiczne oraz opinie na temat otyłości nie wpływały na postrzeganie nadmiernej masy ciała w wieku szkolnym przez dzieci i ich matki. Wnioski. Jednym z elementów pierwotnej i wtórnej prewencji otyłości powinno być wczesne uświadamianie problemu oraz informowanie o możliwości podjęcia terapii przez pediatrów i lekarzy pierwszego kontaktu. Działania te powinny być podejmowane głównie w odniesieniu do otyłych rodziców i ich dzieci


Wstęp
Prawidłowa masa ciała jest istotnym elementem właściwego rozwoju dzieci i młodzieży, stanowi ona ważny czynnik zdrowia fizycznego i psychicznego oraz życia społecznego młodego pokolenia. Właściwy rozwój w dzieciństwie ma istotny wpływ na zdrowie dorosłych, realna ocena stanu odżywienia w tym okresie życia jest więc szczególnie ważna. Obiektywna ocena danych antropometrycznych w wieku rozwojowym, ze względu na fizjologiczną zmienność wiekową i płciową, jest odnoszona do norm biologicznych, najczęściej opracowanych w formie siatek centylowych, z uwzględnieniem wieku i płci. Rodzice jednak rzadko wykazują znajomość tej metody [1] i zazwyczaj subiektywnie oceniają stan odżywienia dziecka. Badania naukowe wskazują, że masa ciała często postrzegana jest nieadekwatnie, zaniżana lub zawyżana [2]. Percepcję stanu odżywienia może determinować wiele czynników, tj.: wiek, płeć, wykształcenie, status społeczny, pochodzenie etniczne, normy społeczne, cechy osobowościowe czy doświadczenia życiowe, np. okresowe zmiany masy ciała. Ocena stanu odżywienia jest bardzo istotna, gdyż warunkuje zachowania modyfikujące masę ciała [3]. Błędna klasyfikacja najczęściej jest przyczyną niewłaściwych zachowań lub braku motywacji do podjęcia istotnych zmian w stylu życia. Paradoksalnie mimo obecnych upodobań szczupłej sylwetki szybkie zmiany cywilizacyjne ostatnich kilku dekad doprowadziły do globalnej epidemii otyłości. Nadmierna masa ciała stała się powszechna i przez to prawdopodobnie łatwiej akceptowana. Ludzie postrzegający realnie swój nadmiar masy ciała często są niezadowoleni z własnej sylwetki. Jednak wielu akceptuje własną otyłość, uważając tuszę za świadectwo stabilizacji i dobrobytu. Z kolei u małych dzieci nadmiar masy ciała jest nadal przeważnie uważany za symbol zdrowia [4]. Badania wskazują, że największe błędy w percepcji masy ciała występują w grupie rodziców dzieci młodszych [5,6]. Dopiero stan odżywienia starszych podopiecznych wzbudza ich zainteresowanie, a nawet krytykę [7].
 Obraz ciała i odczucia względem sylwetki kształtują się już od najmłodszych lat. Nastolatki szczególną uwagę zwracają na własny wizerunek. Ocena wyglądu polega głównie na porównaniu z aparycją otaczających osób. Normy klasyfikacji masy ciała kształtuje między innymi najbliższe otoczenie, rodzina i rówieśnicy. Otyłe dzieci wychowujące się wśród osób z nadmierną masą ciała częściej zaniżają ocenę własnej sylwetki [8]. Błędna ocena masy ciała dziecka może wynikać również z nieadekwatnej klasyfikacji własnej sylwetki przez rodziców. Wyniki badań wskazują, że nadmierna masa ciała rodziców koreluje z niedoszacowaniem stanu odżywienia podopiecznych [9]. Wyższy poziom wykształcenia matek zazwyczaj wiąże się z realniejszą percepcją stanu odżywienia potomstwa [10]. Rodzice większe zainteresowanie wyrażają też zazwyczaj masą ciała dziewczynek niż chłopców [11].
Otyłość stała się jednym z zagrożeń dla zdrowia w skali globalnej. Narastanie problemu wiąże się między innymi z trudnościami w jej profilaktyce i leczeniu. Istotnym zagadnieniem może być brak świadomości nadmiaru masy ciała i wynikających z niego powikłań. Celem pracy jest określenie czynników wpływających na percepcję sylwetek dzieci przez matki oraz determinujących postrzeganie masy ciała przez dziewczęta i chłopców w wieku 14–18 lat.

Materiał i metody
Badanie zostało przeprowadzone w latach 2007–2009 wśród pacjentów Górnośląskiego Centrum Zdrowia Dziecka w Katowicach oraz ich matek. Kryteriami włączenia do badania był wiek od 8 do 18 lat oraz pisemna zgoda matki i pacjentów, którzy ukończyli 16 rok życia na przeprowadzenie u dziecka pomiarów masy i wysokości ciała. Z badania wykluczono uczniów z niedoborem masy ciała i z prawidłowym stanem odżywienia oraz ze schorzeniami mogącymi mieć wpływ na wysokość i masę ciała dziecka.
Narzędziem badawczym był kwestionariusz przygotowany w odpowiedniej wersji dla matek oraz starszej grupy dzieci z podziałem na płeć. Ankiety składały się głównie z pytań zamkniętych jednokrotnego wyboru (możliwość wielokrotnego wyboru miały dwa pytania: na temat chorób przewlekłych występujących w rodzinie oraz ich potencjalnych przyczyn). W pierwszej części ankiety matki podawały datę urodzenia dziecka oraz następujące dane własne i ojca dziecka: wiek, wykształcenie (zawodowe, podstawowe, średnie, wyższe), wysokość oraz masę ciała, określały także status materialny rodziny (zły, średni – wystarcza tylko na bieżące potrzeby, dobry, bardzo dobry). Następnie kobiety udzielały odpowiedzi na następujące pytania: „Czy zna Pani masę ciała dziecka?”, „Czy jest Pani zadowolona z masy ciała dziecka?”, „Czy lekarz kiedykolwiek zwrócił uwagę na to, że Pani dziecko za szybko przybrało masę ciała, lub że ma nadwagę lub otyłość?”, „Czy podejmie Pani działania mające na celu redukcję masy ciała u dziecka, jeśli otrzyma Pani informację o jego nadwadze lub otyłości?”, „Czy podejmowała już Pani działania mające na celu redukcję masy ciała dziecka?”, „Czy w rodzinie dziecka są osoby z nadwagą lub otyłością (matka, ojciec, któryś z dziadków, rodzeństwo dziecka)?”
Kobiety podawały także stopień zgodności z zamieszczonymi opiniami na temat otyłości i jej konsekwencji. Odpowiedzi były oparte na pięciostopniowej skali Likerta. Spośród wymienionych chorób przewlekłych – zawał serca, udar mózgu, cukrzyca, nadciśnienie tętnicze – respondentki wybierały schorzenia występujące u członków rodzin. Określały także potencjalne przyczyny powyższych chorób, wybierając z następujących możliwości: palenie papierosów, nadużywanie alkoholu, dieta, mała aktywność fizyczna, otyłość.
Ostatnia część kwestionariusza dotyczyła oceny stanu odżywienia córek i synów na podstawie sylwetek w modyfikacji według Stunkarda i wsp. [12] w wersji dla chłopców i dla dziewcząt. Kobiety wybierały szkic najbardziej zbliżony do postaci dziecka. Rzeczywistą masę ciała dzieci określono wykonując pomiary antropometryczne i obliczając ich wskaźnik masy ciała (BMI). Następnie na podstawie siatek centylowych, opracowanych przez Palczewską i Niedźwiecką [13], podzielono dzieci na trzy podgrupy w zależności od wartości BMI: z prawidłową masą ciała (10–90 pc), z nadwagą (≥90–97 pc) i z otyłością (≥97 pc). Klasyfikacja postrzegania masy ciała dziewcząt została przedstawiona
w osobnej publikacji [14].
Dzieci starsze (14-18 lat) wypełniały przygotowane dla nich kwestionariusze, które zawierały większość pytań analogicznych jak ankiety dla matek. Kwestionariusze badawcze zostały poddane walidacji. Stwierdzono, że pytania uzyskały ponad 93% powtarzalności.

Ocena czynników determinujących postrzeganie masy ciała dzieci
Wśród dzieci z nadmierną masa ciała wyodrębniono grupę matek i dzieci prawidłowo postrzegającą oraz zaniżającą ocenę rzeczywistej masy ciała w wieku rozwojowym. Następnie przeprowadzono analizę czynników ryzyka błędnej percepcji nadmiernej masy ciała dziecka przez matkę. Analogicznie analizowano czynniki warunkujące percepcję nadwagi i otyłości w grupie 14–18-latków.

Analiza statystyczna
Parametry w badanych grupach scharakteryzowano przy pomocy średniej i odchylenia standardowego. Normalność rozkładów zmiennych weryfikowano testem Shapiro-Wilka. Test niezależności chi-kwadrat zastosowano do weryfikacji różnic w proporcjach zmiennych jakościowych; jeśli całkowita liczebność próby była mniejsza niż 100, stosowano dokładny test Fishera. Przy użyciu ilorazu szans (odds ratio, OR) określono wpływ każdego analizowanego czynnika na ryzyko zaniżania oceny masy ciała dzieci z nadmierną masą ciała. Wyniki uznawano za statystycznie istotne przy p≤0,05. Analizy statystyczne wykonano w oparciu o profesjonalny pakiet procedur statystycznych StatSoft, Inc (2009) STATISTICA (data analysis software system) wersja 8,0. Pomocniczo korzystano z arkusza kalkulacyjnego EXCEL.

Wyniki
Do grupy badanej włączono ostatecznie 311 dzieci, w tym 162 dziewczęta oraz 149 chłopców. Średni wiek całej badanej grupy dzieci wyniósł 13,2±3,0 lat. Charakterystykę badanej grupy przedstawiono w tab. I. Dzieci zostały podzielone ze względu na płeć i wiek na grupę chłopów: 8–13 lat: n=80 (71% otyłych, 29% z nadwagą), 14–18 lat: n=69 (75% otyłych, 23% z nadwagą), i dziewcząt: 8–13 lat: n=77 (75% otyłych, 25% z nadwagą), 14–18 lat: n=85 (83% otyłych, 17% z nadwagą).

Średni wiek matek wyniósł 40,5±6,9 lat, a ojców 43,0±6,7 lat. Stan odżywienia rodziców, oceniono na podstawie deklarowanej przez kobiety wartości masy i wysokości ciała. Średni BMI matek wyniósł 27,2±5,4 kg/m2, a ojców 29,2±4,4 kg/m2. Średnie wartości BMI rodziców w podgrupach dzieci były zbliżone do średnich w całej badanej grupie. Kobiety powyżej 40 roku życia były znamiennie częściej otyłe niż młodsze (p<0,001). Stan odżywienia kobiet był zbliżony do grupy badanej w latach 2003–2005 w ramach programu WOBASZ [15]. Natomiast u ojców badanych dzieci nadwaga i otyłość występowały częściej niż w cytowanej pracy. Około 85% dzieci miało ojców z nadmierną masą ciała, a różnica między grupami nie była istotna statystycznie (p>0,05). Nie wykazano istotnych statystycznie różnic w wykształceniu matek mających dzieci z różnym stopniem nadmiaru masy ciała (p>0,05). Kobiety i mężczyźni z prawidłową masą ciała istotnie częściej mieli wykształcenie wyższe, a otyli podstawowe (p<0,05). Wykształcenie rodziców w badanej grupie było zbliżone do danych zawartych w raporcie Głównego Urzędu Statystycznego w latach 2007 i 2008 [16]. Sytuacja materialna rodzin w ocenie matek nie różniła się istotnie w poszczególnych badanych grupach. Prawie 60% kobiet określiło status socjoekonomiczny rodziny jako dobry. Natomiast sytuacja materialna istotnie różniła się w zależności od stanu odżywienia samych matek. Kobiety otyłe częściej podawały „średni” status ekonomiczny, a matki z prawidłową masą ciała „dobry” i „bardzo dobry” (p=0,008).
Około 95% matek otyłych dzieci i 92% z nadwagą podało, że zna masę ciała potomstwa. Kobiety deklarowały, że działania odchudzające były podejmowane dotychczas u 82% dzieci, istotnie częściej u potomstwa obecnie otyłego (85%) niż z nadwagą (74%) (p<0,05). W badanej grupie działania redukujące masę ciała z podobną częstotliwością podejmowały dziewczęta, jak chłopcy (61% v. 56%, p>0,05) oraz porównywalnie młodsze i starsze dzieci (54% v. 62%, p>0,05). Kobiety podały, że lekarze częściej zwracali uwagę na stan odżywienia dzieci otyłych (75%) niż z nadwagą (57%) (p<0,05). Gotowość podjęcia działań mających na celu redukcję masy ciała dziecka deklarowało 98% matek dzieci z otyłością i 95% z nadwagą (p>0,05).

Choroby przewlekłe u członków rodziny dziecka
Około 90% kobiet deklarowało występowanie chorób przewlekłych u członków rodzin: zawał serca (27%), udar mózgu (14%), cukrzyca (46%), nadciśnienie tętnicze (71%). Częstość występowania nadciśnienia tętniczego u członków rodzin była wyższa niż w badaniu WOBASZ (około 36%, w wieku 20–74 lat) [15].
Za przyczynę powyższych chorób kobiety uważały: otyłość (61%), małą aktywność fizyczną (55%), palenie tytoniu (49%), dietę (28%), spożywanie alkoholu (21%). Podobnie matki dzieci otyłych i z nadwagą wskazywały, że otyłość jest odpowiedzialna za wystąpienie schorzeń przewlekłych (62% v. 59%, p>0,05). W zależności od stanu odżywienia kobiet stwierdzono, że istotnie częściej otyłe matki (74%) uważały otyłość za przyczynę schorzeń przewlekłych w porównaniu do kobiet z prawidłową masą ciała (57%) i z nadwagą (53%) (p=0,01). Mała aktywność fizyczna, dieta i palenie tytoniu były podobnie uważane za przyczynę chorób przewlekłych zarówno przez matki dzieci z nadwagą, jak i z otyłością (p>0,05).

Samoocena sylwetki matki
Na podstawie deklarowanej przez ankietowane kobiety wartości własnej masy i wysokości ciała stwierdzono, że około 42% matek miało prawidłową masę ciała, 31% nadwagę, 27% otyłość. Istotnie częściej otyłe dzieci miały matki z nadmierną masą ciała (62%), a dzieci z nadwagą z prawidłowym stanem odżywienia (54%) (p=0,02). Prawie wszystkie kobiety z należną masą ciała właściwie postrzegały swój stan odżywienia. Natomiast 69% matek z nadwagą i około 10% z otyłością nie widziało u siebie nadmiaru masy ciała. Różnica między błędnym postrzeganiem własnego stanu odżywienia przez matki z nadmierną i należną masą ciała była istotna statystycznie (p<0,001). Wśród kobiet, które zaniżyły ocenę sylwetek dzieci z nadwagą i otyłością, 38% miało prawidłowy stan odżywienia, 31% nadwagę i 32% otyłość (p>0,05).

Klasyfikacja stanu odżywienia dziecka na skali wzrokowej przez matki i dzieci
W grupie 311 dzieci z nadmierną masą ciała na wzrokowej skali sylwetek w modyfikacji wg Stunkarda [12] matki prawidłowo sklasyfikowały stan odżywienia około 67% potomstwa, zaniżyły ocenę 36% otyłych dzieci i 23% z nadwagą. Około 38% dzieci niedoszacowało oceny własnej sylwetki, około 35% z nadwagą i 39% z otyłością.

Czynniki warunkujące postrzeganie masy ciała dzieci przez matki
Na podstawie oceny wzrokowej na skali sylwetek podzielono matki na prawidłowo postrzegające i zaniżające ocenę stanu odżywienia dzieci z nadwagą i otyłością. Przy użyciu ilorazu szans oceniono wpływ wybranych czynników na ryzyko niedoszacowania sylwetek dzieci (tab. II) oraz w podgrupach (ze względu na wiek i płeć). Badanymi elementami były: czynniki demograficzne, status socjoekonomiczny rodziny, stan odżywienia rodziców, uzyskanie informacji na temat masy ciała dziecka od lekarza, dotychczasowe podejmowanie działań redukujących masę ciała dziecka, występowanie chorób przewlekłych w rodzinie, postrzeganie otyłości jako przyczyny chorób przewlekłych oraz opinie na temat otyłości.

W grupie wszystkich badanych dzieci z nadwagą i otyłością nie wykazano wpływu wykształcenia matki na postrzeganie masy ciała potomstwa. Natomiast stwierdzono, że kobiety, które zakończyły edukację po szkole podstawowej lub zawodowej częściej błędniej niż absolwentki szkół średnich i wyższych klasyfikowały sylwetkę 8–13-letnich córek z nadmierną masą ciała (p=0,04, test Fishera).
W tabeli III przedstawiono procent zgodnych opinii matek na temat otyłości zawartych w kwestionariuszu. Udzielone odpowiedzi oceniono także w zależności od stanu odżywienia kobiet. Matki otyłe (32%) i z nadwagą (31%) istotnie częściej uważały, że ich dziecko będzie w przyszłości otyłe w porównaniu do kobiet z prawidłową masą ciała (23%) (p=0,004). W grupie badanych dzieci z nadwagą i otyłością matki niezależnie od swojej masy ciała podobnie, w około 90%, wyrażały obawy o stan odżywienia dzieci (p>0,05).

Następnie oceniono różnice między postrzeganiem masy ciała dzieci z nadwagą i otyłością a opiniami matek w całej grupie badanych dzieci oraz w podgrupach (tab. IV). Kobiety, które nie wyraziły obaw co do nadmiernej masy ciała dziecka, częściej zaniżały ocenę jego sylwetki (OR=2,17, 95% CI: 1,01-4,66, p=0,04). Matki młodszych dzieci, które nie potwierdziły, że otyłe dzieci są narażone na wystąpienie w przyszłości cukrzycy, błędniej klasyfikowały córki i synów z nadwagą i otyłością niż kobiety, które zgadzały się z tą opinią (OR=2,46, 95% CI: 1,17 - 5,14, p=0,04).



Informacje na temat własnego stanu odżywienia i członków rodziny, udzielane przez 14–18-latków
Około 92% nastolatków podało, że zna własną masę ciała (91% z nadwagą i 93% otyłych, p>0,05). Około 74% 14–18-latków stwierdzało, że uzyskało informacje o swojej nadwadze lub otyłości od lekarza, istotnie częściej były to dzieci z otyłością niż z nadwagą (78% v. 50%, p=0,005). Większość ankietowanych (77,3% z nadwagą, 76,8% z otyłością, p>0,05) deklarowała, że podejmie działania mające na celu redukcję masy ciała, jeśli uzyska od lekarza informację na temat nadmiaru masy ciała. Dotychczasowe działania odchudzające deklarowało podobnie około 86% nastolatków z nadwagą i 80% z otyłością (p>0,05).
W tabeli V przedstawiono odpowiedzi dzieci starszych, dotyczące szkoły, do której uczęszczają, sytuacji materialnej i stanu odżywienia członków rodziny. Dzieci zaniżyły masę ciała 48% matek, podobnie dzieci otyłe i z nadwagą (p>0,05). Około 66% dzieci podobnie, niezależnie od ich własnej masy ciała, zaniżyło stan odżywienia ojców (p>0,05). Wśród 14–18-latków z nadmierną masą ciała tylko 1,5% nie chciało podejmować działań odchudzających, ale 21% nie wiedziało, czy je podejmie, jeśli uzyska od lekarza informację o nadwadze lub otyłości.

Czynniki warunkujące postrzeganie własnej masy ciała przez dzieci starsze

W tabeli VI przedstawiono postrzeganie własnej masy ciała przez 14–18-latków w zależności od wybranych czynników. Istotnie poprawniej oceniały one własną sylwetkę, jeśli uzyskały informację od lekarza o nadmiernym stanie odżywienia. Dzieci z nadwagą i otyłością częściej zaniżały klasyfikację własnej sylwetki, jeśli ich matki miały nadmierną masę ciała. Nierealne postrzeganie nadwagi i otyłości u matek istotnie wpływało na zaniżanie oceny własnych sylwetek przez dzieci. W grupie otyłych nastolatków dziewczęta zaniżyły masę ciała w 24%, a chłopcy w 40% (p=0,05). Pozostałe badane czynniki nie wpływały istotnie na percepcję własnych sylwetek przez dzieci. W tabeli VII przedstawiono procent zgodnych opinii dzieci starszych na temat otyłości i wpływu rodziców na ich styl życia. Określono postrzeganie masy ciała na wzrokowej skali w zależności od wyrażonych poglądów zawartych w tabeli VI, nie uzyskano jednak wyników statystycznie istotnych.



Dyskusja
Doniesienia międzynarodowe podają, że część rodziców nie dostrzega nadwagi i otyłości u swoich córek i synów [8]. Poprawność oceny sylwetki dziecka może zależeć od wielu czynników, na przykład od wieku potomka. „Pulchne” niemowlęta i dzieci przedszkolne zazwyczaj uważane są za okaz zdrowia, a rodzice najczęściej nie wiedzą, że nadmiar tkanki tłuszczowej stanowi dla nich zagrożenie [17]. Identyfikacja czynników determinujących błędne postrzeganie masy ciała dziecka przez opiekunów może ułatwić uświadomienie rzeczywistego stanu odżywienia potomstwa. Ważne jest szybkie rozpoznanie problemu i zrozumienie, również przez same dzieci, że stanowi on zagrożenie dla zdrowia. Młodzież staje się coraz bardziej samodzielna, dlatego istotne jest jej osobiste zaangażowanie w procesie profilaktyki i leczenia otyłości.

Postrzeganie masy ciała dziecka przez matkę
Kobiety odgrywają największą rolę w wychowaniu i żywieniu dzieci, zazwyczaj dokładniej znają masę i wysokość ciała potomstwa niż ojcowie [18], poprawniej oceniają także stan odżywienia dzieci. Jednak nawet opinia matek na temat masy ciała potomstwa nie zawsze jest zgodna z rzeczywistością [5,6,17].
Mumun i wsp. [19] w grupie badanych nastolatków stwierdzili, że częściej błędnie postrzegani byli chłopcy niż dziewczęta. Na zaniżanie przez kobiety oceny stanu odżywienia potomstwa istotny wpływ miały: płeć męska dziecka, niezadowolenie nastolatków z własnej sylwetki, częste stosowanie diet przez dziecko oraz nadmierna masa ciała matki.
W badaniu amerykańskim stwierdzono, że opiekunowie nie wykazywali zaniepokojenia stanem odżywienia podopiecznych, jednak częściej wyrażali obawy o masę ciała dzieci z nadwagą i otyłością w wieku szkolnym niż przedszkolnym (15% v. 40%) [20]. W grupie dzieci szkolnych nie potwierdzono wpływu na ocenę ich stanu odżywienia takich czynników, jak: płeć i rzeczywista masa ciała dziecka, wykształcenie rodziców, rasa, występowanie chorób przewlekłych u rodziców lub dziadków dziecka. Wykazano natomiast, że zauważenie ich mniejszej aktywności fizycznej w porównaniu z rówieśnikami i uzyskanie informacji od lekarza na temat ich stanu odżywienia wpływało na realniejszą percepcję sylwetek dzieci z nadmierną masą ciała.
Jansen i wsp. [21] wykazali, że optymistyczniej oceniane są dzieci młodsze niż starsze oraz z nadwagą niż otyłe. Natomiast płeć dziecka, pochodzenie etniczne, płeć oceniającego rodzica, stan rodziny (pełna, niepełna), wykształcenie ojca i matki oraz ich praca poza domem nie wykazały istotnego wpływu na postrzeganie masy ciała potomstwa.
W badaniu własnym nie wykazano wpływu na percepcję przez matkę sylwetek dzieci w wieku szkolnym z nadmierną masą ciała takich czynników, jak: płeć i wiek dziecka, wiek matki, status materialny rodziny, występowanie chorób przewlekłych u członków rodziny dziecka, postrzegania otyłości jako przyczyny chorób przewlekłych, wcześniejszych prób odchudzania dziecka.
W opinii Boutelle i wsp. [9] kobiety z właściwym stanem odżywienia w porównaniu do matek z nadmierną masą ciała częściej adekwatnie oceniały masę ciała dziecka. Znamiennie poprawniej klasyfikowały córki (66%) niż synów (54%). Status socjoekonomiczny rodzin, pochodzenie etniczne i stan cywilny matek nie był istotnie związany z ich percepcją masy ciała dziecka.
Badania pokazują, że dorośli z nadmierną masą ciała mają tendencję do zaniżania swojego stanu odżywienia. Podobnie badane kobiety prawie w połowie przypadków nie dostrzegały nadmiaru masy ciała u siebie i u ojców dzieci, szczególnie nadwagi. Stan odżywienia badanych kobiet ani ich samoocena nie miały istotnego wpływu na klasyfikację sylwetek potomstwa. Natomiast nadmierna masa ciała matek znamiennie zwiększała ryzyko zaniżenia własnego stanu odżywienia przez starsze dzieci.
Kobiety pochodzące z rodzin o niższym statusie ekonomicznym często uważają, że „większe” dzieci są zdrowsze, a one są wówczas „lepszymi” matkami. Niektóre badania pokazują, że kobiety z niższym wykształceniem częściej błędnie postrzegają masę ciała swoich dzieci [22]. W niniejszej pracy wykazano tę zależność jedynie w grupie matek 8–13-letnich dziewcząt z nadmierną masą ciała.
Realna ocena nadwagi i otyłości u dziecka istotnie częściej wiązała się z zaniepokojeniem opiekunów o zdrowie dziecka. Rodzice badani przez Carnella i wsp. [17] wykazali zainteresowanie masą ciała 66% dzieci z nadwagą i 76% otyłych. Większą uwagę okazywali także, jeśli sami mieli nadmierną masę ciała.
W badaniu własnym większość matek dzieci z nadmierną masą ciała deklarowała obawy o stan odżywienia potomstwa. Jednak kobiety, które nie wyraziły zaniepokojenia nadmierną masą ciała dziecka, istotnie częściej zaniżały ocenę sylwetek dzieci z nadwagą i otyłością.
Perrin i wsp. [23] w badaniu przeprowadzonym wśród rodziców dzieci od 4 do 12 r.ż. wykazali, że 42% rodziców dzieci z nadmierną masą ciała postrzega ich sylwetkę jako zdrową. Wnikliwa rozmowa z lekarzem na temat masy ciała dziecka i propozycje zmiany trybu życia zaowocowały realniejszym postrzeganiem podopiecznych oraz wprowadzeniem sugerowanych zmian.
Według badanych kobiet około 25% dzieci z otyłością i prawie połowa z nadwagą nie spotkała się z opinią lekarza na temat stanu odżywienia córek i synów. Istotne jest również, że niemal wszystkie matki dzieci z nadmierną masą ciała deklarowały podjęcie interwencji w przypadku stwierdzenia przez lekarza zaburzeń stanu odżywienia u ich potomstwa. Prawie wszystkie kobiety potwierdzały, że znają masę ciała dziecka. Informacja uzyskana od lekarza na temat nadmiernej masy ciała dziecka nie determinowała oceny matki, wpływała natomiast na klasyfikację własnej sylwetki przez starsze dziewczęta i starszych chłopców.
Jain i wsp. [24] zauważyli, że matki, poza tym że często oceniają stan odżywienia w zależności od ograniczeń w aktywności fizycznej dziecka, zwracają uwagę także na jego problemy w kontaktach z rówieśnikami. Fakt, że koledzy dokuczają dziecku z powodu jego nadmiaru tkanki tłuszczowej, może spowodować, że opiekunowie próbują odwrócić uwagę i błędnie utwierdzają siebie i dziecko w przekonaniu, że ma ono właściwą sylwetkę. W badaniu własnym połowa ankietowanych kobiet potwierdziła, że otyłe dzieci częściej niż szczupłe mają problemy z nawiązaniem przyjaźni z rówieśnikami. Nie stwierdzono jednak zależności tej opinii od postrzegania sylwetek dzieci z nadwagą i otyłością.
Na motywację rodziców do podjęcia istotnych interwencji u dzieci wpływają zazwyczaj własne doświadczenia, szczególnie ze schorzeniami przewlekłymi. Badania wykazują, że diabetycy bardziej niepokoją się ryzykiem wystąpienia cukrzycy u ich potomstwa i chętnie wprowadzają u nich działania prewencyjne [26]. Wywiad w kierunku schorzeń występujących w rodzinie otyłego dziecka może mieć duży wpływ na przekonanie rodziców do modyfikacji stylu życia rodziny. W niniejszym badaniu tylko w grupie matek młodszych otyłych dzieci, które potwierdziły opinię, że dzieci takie bardziej niż szczupłe są narażone na wystąpienie w przyszłości cukrzycy, realniej klasyfikowały córki i synów.

Postrzeganie własnej masy ciała przez dzieci
W przeprowadzonym badaniu stwierdzono że młodzież z nadwagą i otyłością częściej zaniżała własny stan odżywienia, jeśli matki również miały nadmierną masę ciała. Na podstawie deklarowanej przez kobiety masy i wysokości ciała około 50% miało nadwagę i otyłość, natomiast dzieci potwierdziły występowanie nadmiernej masy ciała u około 30% kobiet. Dziewczęta i chłopcy z nadwagą i otyłością, którzy niedoszacowali stanu odżywienia kobiet, także najczęściej zaniżali ocenę własnej sylwetki. Wynika to prawdopodobnie z faktu, że najczęściej porównujemy się z innymi osobami, a dzieci przede wszystkim z najbliższymi. Otyłość w wieku rozwojowym często jest identyfikacją z otyłymi członkami rodziny, a przez to bez wsparcia i bez wspólnego wprowadzenia zmian brakuje motywacji do redukcji masy ciała.
Na nierealne postrzeganie własnej sylwetki przez nastolatków duży wpływ mogą mieć także opinie członków rodziny lub rówieśników na
temat ich masy ciała. Wypowiedzi niejednokrotnie są błędne i przez to sprzyjają niewłaściwej percepcji stanu odżywienia. Najczęściej informacje na własny temat są opierane na opiniach matki. W badaniu Lo i wsp. [26] kobiety zwracały uwagę głównie na masę ciała dziewcząt, mimo że chłopcy częściej mieli nadmierną masę ciała. Nieadekwatne informacje matek wynikające z ich błędnej oceny stanu odżywienia mogą wpływać na niewłaściwą percepcję własnej masy ciała przez ich potomstwo Wobec narastającego odsetka dzieci i młodzieży z nadmierną masą ciała Foti i Lowry [2] ocenili zmiany w postrzeganiu masy ciała w latach 1999–2007 przez nastolatków mieszkających w USA, stwierdzając, że głównie dziewczęta postrzegały swoją otyłość. W badaniu własnym również otyłe 14–18-latki były poprawniejsze w ocenie swojej masy ciała niż ich rówieśnicy i młodsze dziewczęta.
W badaniu własnym nie wykazano wpływu deklarowanego przez młodzież statusu materialnego rodziny, wcześniejszych prób odchudzania czy zaniepokojenia własnym stanem odżywienia na postrzeganie własnej masy ciała. Natomiast jeżeli badani 14–18-latkowie z nadmierną masą ciała uzyskali informację o własnym stanie odżywienia od lekarza, to klasyfikacja ich własnych sylwetek była znamiennie poprawniejsza, a osoby realnie oceniające swój nadmiar masy ciała osiągały lepsze wyniki w redukcji masy ciała [27].
Wygląd jest w naszej kulturze bardzo istotną sprawą i przez to bardzo delikatną. W rodzinach obciążonych otyłością ważna jest jak najszybsza interwencja. Im dłużej trwa otyłość, tym łatwiej jest akceptowana dotkniętą nią daną osobę i jej otoczenie, obniżając jednocześnie przekonanie o jej nieprawidłowościach. Łatwo dostępna jest informacja na temat sposobu wyliczania i interpretacji wyników BMI u dorosłych. Zazwyczaj jednak niewiele osób zna sposób oceny stanu odżywienia u dzieci. Od kilku lat w książeczkach zdrowia dziecka zamieszczane są siatki centylowe do klasyfikacji stanu odżywienia w wieku rozwojowym. Udogodnieniem może być zamieszczenie opisu sposobu wyliczania BMI i jego interpretacji, aby ułatwić rodzicom wstępną klasyfikację stanu odżywienia dziecka. Należy jednak podkreślić, że ocena musi zostać potwierdzona przez lekarza po przeprowadzeniu badania. Znajomość metody może zwiększyć zainteresowanie stanem odżywienia i zaangażowanie opiekunów w utrzymanie właściwej masy ciała dziecka.
Podsumowując, postrzeganie masy ciała jest subiektywne i nieliczne czynniki warunkują percepcję stanu odżywiania dzieci w wieku szkolnym. Znajomość tych elementów powinna jednak sugerować lekarzom możliwość braku zrozumienia przez rodzinę problemu nadwagi i otyłości. Istotne jest, aby przed wydaniem zaleceń co do modyfikacji stylu życia przede wszystkim uświadomić rodzicom
i dzieciom zaniżającym ocenę nadmiernej masy ciała realną percepcję stanu odżywienia, aby zwiększyć ich motywację do uzyskania stanu należnego odżywienia i zapobiec rozwojowi powikłań.

Wnioski
1.    Brak świadomości istniejącej nadwagi i otyłości dotyczy głównie dzieci matek z nadmierną masą ciała.
2.    Czynniki socjoekonomiczne i opinie na temat otyłości nie wpływają istotnie na postrzeganie nadmiernej masy ciała w wieku szkolnym przez dzieci i ich matki.
3.    Jednym z elementów pierwotnej i wtórnej prewencji otyłości powinno być wczesne uświadamianie problemu oraz informowanie o możliwości podjęcia terapii przez pediatrów i lekarzy pierwszego kontaktu. Działania te powinny być podejmowane głównie w odniesieniu do otyłych rodziców i ich dzieci.

Piśmiennictwo

1. Ben-Joseph E.P., Dowshen SA, Izenberg N.; Do parents understand growth charts? A national, Internet-based survey; Pediatrics 2009:124, 1100-1109

2. Foti K., Lowry R.; Trends in perceived overweight status among overweight and nonoverwight adolescents; Arch. Pediatr. Adolesc. Med. 2010:164, 636-642

3. Perrin E.M., Boone-Heinonen J., Field A.E. et al.; Perception of Overweight and self-esteem during adolescence; Int. J. Eat. Disord 2010:43, 447-454

4. Jingxiong J., Rosenqvist U., Huishan W. et al.; Influence of grandparents on eating behaviors of young children in Chinese three-generation families; Appetite 2007:48, 377-383

5. Manios Y., Kondaki K., Kourlaba G. et al.; Maternal perceptions of their child’s weight status: the GENESIS study; Public Health Nutr. 2009:12, 1099-1105

6. Crawford D., Timperio A., Telford A. et al.; Parental concerns about childhood obesity and the strategies employed to prevent unhealthy weight gain in children; Public Health Nutr. 2006:9, 889-895

7. Striegel-Moore R., Kearney-Cooke A.; Exploring parents’ attitudes and behaviors about their children’s physical appearance; I. J. Eat. Disord. 1994:15, 377-385

8. Maximova K., McGrath J.J., Barnett T. et al.; Do you see what I see? Weight status misperception and exposure to obesity among children and adolescents; Int. J. Obes. 2008:32, 1008-1015

9. Boutell K., Fulkerson J., Neumark-Sztainer D. et al.; Mother’s perceptions of their adolescent’s weight status: Are they accurate?; Obes. Res. 2004:11, 1754-1757

10. Genovesi S., Giussani M., Faini A. et al.; Maternal perception of excess weight in children: A survey conducted by paediatricians in the province of Milan; Acta. Paed. 2005:94, 747-752

11. Maynard L.M., Galuska D.A., Blanck H.M. et al.; Maternal Perceptions of Weight Status of Children; Pediatrics 2003:111, 1226-1231

12. Stunkard A., Sorensen T., Schulsinger F.; Use of the Danish Adoption Register for the study of obesity and thinness. [W:] The Genetics of Neurological and Psychiatric Disorders; Raven Press New York 1983

13. Palczewska I., Niedźwiedzka Z.; Wskaźniki rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży warszawskiej; Med. Wieku Rozw. 2001:5 (suppl), 1-120

14. Szanecka E., Krajewska-Siuda E., Klimek K. et al.; Percepcja masy ciała w wieku rozwojowym w ocenie dziewcząt i ich matek; Endokr. Otyłość Zaburz. Przem. Materii 2010:3, 109-117

15. Biela U., Pająk A., Kaczmarczyk-Chałas K. et al.; Częstość występowania nadwagi i otyłości u kobiet i mężczyzn w wieku 20-74 lat. Wyniki programu WOBASZ; Kardiol. Pol. 2005:63 (Supl. IV), 1-4

16. ; Dochody i warunki życia ludności Polski (raport z badania EU-SILC 2007 i 2008); Główny Urząd Statystyczny Warszawa 2009

17. Carnell S., Edwards C., Croker H. et al.; Parental perceptions of overweight in 3-5 years old; Int. J. Obes. 2005:29, 353-355

18. Goldman R.D., Buskin S., Augarten A.; Parental estimates of their child’s weight: accurate for resuscitation drug doses; Pediatr. Emerg. Care 1999:15, 19-21

19. Mamun A.A., McDermott B.M., O’Callaghan M.J. et al.; Predictors of maternal misclassifications of their offspring’s weight status: a longitudinal study; Int. J. Obes. 2008:32, 48-54

20. Eckstein K.C., Mikhail L.M., Ariza A.J. et al.; Parents’ perceptions of their child’s weight and health; Pediatrics 2006:117, 681-690

21. Jansen W., Brug J.; Parents often do not recognize overweight in their child, regardless of their socio-demographic background; Europ. J. Public Health 2006:16, 645-647

22. Baughcum A., Chamberlin L., Deeks C. et al.; Maternal perceptions of overweight preschool children; Pediatrics 2000:106, 1380-1386

23. Perrin E.M., Jacobson V.J.C., Benjamin J.T. et al.; Use of a Pediatrician Toolkit to Address Parental Perception of Children’s Weight Status, Nutrition, and Activity Behaviors; Acad. Pediatr. 2010

24. Jain A., Sherman S.N., Chamberlin L.A. et al.; Why don’t low-income mothers worry about their preschoolers being overweight?; Pediatrics 2001:107, 1138-1146

25. Nishigaki M., Kobayashi K., Hitomi T. et al.; Perception of offspring risk for type 2 diabetes among patients with type 2 diabetes and their adult offspring; Diabetes Care 2007:30, 3033-3034

26. Lo W.S., Ho S.Y., Mak K.K. et al.; Adolescents’ experience of comments about their weight – prevalence, accuracy and effects on weight misperception; BMC Public Health 2009:9, 271

27. Bąk-Sosnowska M., Zahorska-Markiewicz B.; The relation between the adequacy of visual body mass estimation and weight reduction in overweight people (Body perception and weight reduction); Arch. of Psychiatry & Psychotherapy 2010:12, 31-36

szukanie zaawansowane »

Podobne artykuły

Postrzeganie masy ciała przez chłopców i ich matki w odniesieniu do ...

Wpływ urodzeniowej masy ciała oraz masy ciała rodziców na występowan ...

Cukry dodane w napojach energetycznych a ryzyko nadwagi i otyłości u ...

Hiperleptynemia u dzieci z nadmiarem masy ciała ...

Otyłość wieku szkolnego – epidemiologia, konsekwencje zdrowotne, met ...

polski | english | Logowanie
ISSN: 1730-0282
e-ISSN: 1898-9373
TOWARZYSTWO|CZASOPISMO|REDAKCJA|REGULAMIN|PRENUMERATA|KONKURS|KONTAKT