Endokrynol. Ped. 2018.17.4.65:235-244
DOI: 10.18544/EP-01.17.04.1707PDF

Ryzykowne zachowania wśród dzieci z cukrzycą typu 1

1Alina Trojanowska, 2Paulina Trojanowska, 1Magdalena Brodowicz-Król, 1Danuta Zarzycka, 1Agnieszka Sobolewska-Samorek, 3Anna Bury, 1Lidia Jabłońska

1Katedra i Zakład Pielęgniarstwa Pediatrycznego Wydziału Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego w Lublinie
2II Wydział Lekarski z Oddziałem Anglojęzycznym, Uniwersytet Medyczny w Lublinie
3Klinika Endokrynologii i Diabetologii Dziecięcej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie


Słowa kluczowe

cukrzyca, zachowania antyzdrowotne, dzieci

Streszczenie

Wstęp. Cukrzyca typu 1 jest jedną z najczęściej występujących chorób przewlekłych w populacji wieku rozwojowego. Cukrzycę można skutecznie kontrolować poprzez jej odpowiednie leczenie, a także prozdrowotny styl życia, który ma udowodniony wpływ na funkcjonowanie chorego dziecka i przebieg terapii. Chęć uzyskania aprobaty środowiska rówieśniczego jednak często skłania nastolatki z cukrzycą do podejmowania ryzykownych dla zdrowia zachowań. Cel pracy. Celem badań była identyfikacja zachowań antyzdrowotnych u dzieci z cukrzycą typu 1. Materiał i metoda. Badania ankietowe przeprowadzono w 2018 roku wśród 108 dzieci chorych na cukrzycę typu 1 w wieku 7-18 lat (średnia wieku 13,1±3,65), leczonych w Uniwersyteckim Szpitalu Dziecięcym w Lublinie. W badaniach posłużono się autorską ankietą oraz standaryzowanymi skalami: MPVA, IZZ i AIS. Wyniki badań. Wśród respondentów występowało wiele zachowań antyzdrowotnych, takich jak: nieprecyzyjna samokontrola, nieprzestrzeganie zasad zdrowego żywienia, niedostateczna aktywność fizyczna i higiena osobista oraz stosowanie używek. Średni wskaźnik MPVA (aktywności fizycznej) wśród badanych wynosił 4,99±1,96 dni (w skali od 0 do 7), zaś średni IZZ (indeks zachowań zdrowotnych) wynosił 88,18±19,76 pkt (w skali od 24 do 120). Akceptacja choroby w badanej grupie była na poziomie 28,82±7,52 pkt (w skali 8-40). Wnioski. Duży odsetek dzieci chorych na cukrzycę przejawiał ryzykowne zachowania zdrowotne, zależne m.in. od czasu trwania choroby i stopnia jej akceptacji. Systematyczne monitorowanie zachowań zdrowotnych dzieci z cukrzycą stanowi podstawę do ich rekonfiguracji, m.in. z wykorzystaniem edukacji zdrowotnej. 


Wstęp

Cukrzyca typu 1 jest przewlekłą i wciąż nieuleczalną chorobą pojawiającą się najczęściej w dzieciństwie lub w okresie dorastania. Jest także jedną z najczęściej występujących chorób przewlekłych w populacji wieku rozwojowego – obejmuje ok. 5,5% populacji dziecięcej [1]. Choroba ta nakłada na chorujące dziecko wiele dodatkowych obowiązków i ograniczeń, takich jak: konieczność przestrzegania zaleceń lekarskich, prowadzenia zdrowego stylu życia, wykonywania pomiarów glikemii, podawania odpowiednich dawek insuliny, czy dbania o właściwe wyrównanie metaboliczne [1–6]. Wszystko to może powodować u dzieci poczucie odmienności i mniejszej wartości. Młodzież w okresie dojrzewania może postrzegać cukrzycę jako ograniczenie jej wolności i przeszkodę w realizacji planów. Dzieci z cukrzycą, chcąc zademonstrować swoją niezależność i zdobyć akceptację ze strony rówieśników, a także sprawdzić swoje możliwości, podejmują liczne zachowania antyzdrowotne, które w dalszej perspektywie mogą prowadzić do uzależnienia, braku wyrównania metabolicznego cukrzycy, a przede wszystkim stać się ich nawykami zdrowotnymi w życiu dorosłym [7–10].

Pomiar zachowań zagrażających zdrowiu dzieci z cukrzycą może pomóc w programowaniu działań profilaktycznych, ustalaniu kierunków modyfikacji zachowań i monitorowaniu zmian w praktykach zdrowotnych.


Cel pracy

Celem badań była identyfikacja zachowań antyzdrowotnych u dzieci chorych na cukrzycę typu 1.


Materiał i metoda

Badania metodą sondażu diagnostycznego przeprowadzono w roku 2018 wśród 108 dzieci chorych na cukrzycę typu 1 leczonych w Uniwersyteckim Szpitalu Dziecięcym w Lublinie. Jako narzędzia badawcze wykorzystano autorską ankietę dotyczącą zachowań antyzdrowotnych i danych socjodemograficznych oraz 3 narzędzia standaryzowane, takie jak: Skala MPVA (Moderate-to-Vigorous Physical Activity) autorstwa Prochaske i wsp. [11], Inwentarz Zachowań Zdrowotnych (IZZ) autorstwa Juczyńskiego [12] i Skala Akceptacji Choroby (AIS) autorstwa Felton i wsp. [12]

MPVA jest krótkim testem przesiewowym, zawierającym 2 pytania dotyczące częstości podejmowania aktywności fizycznej w ostatnim tygodniu i w typowym tygodniu. Na podstawie odpowiedzi na oba pytania wylicza się średnią liczbę dni w tygodniu, w którym badany przeznaczył na aktywność fizyczną co najmniej 60 minut dziennie. Przyjęto, że liczba dni co najmniej 5 oznacza zalecany poziom aktywności fizycznej, zaspakajającej podstawowe potrzeby organizmu. 

IZZ zawiera 24 stwierdzenia, opisując różnego rodzaju zachowania związane ze zdrowiem, zawarte w 4 kategoriach: prawidłowe nawyki żywieniowe, zachowania profilaktyczne, praktyki zawodowe, pozytywne nastawienie psychiczne. Odpowiedzi są udzielane na 5-punktowej skali Likerta od 1 – prawie nigdy do 5 – prawie zawsze. Wartość punktowa kwestionariusza mieści się w granicach 24-120 punktów. Im wyższy wynik, tym większe nasilenie deklarowanych zachowań zdrowotnych.

Skala AIS zawiera 8 stwierdzeń opisujących określone trudności i ograniczenia spowodowane chorobą. Chory określa swój aktualny stan w pięciostopniowej skali Likerta, od 1 – zdecydowanie zgadzam się do 5 – zdecydowanie nie zgadzam się. Odpowiedź numer 1 oznacza brak przystosowania do choroby, natomiast odpowiedź numer 5 oznacza pełną akceptację choroby. Suma wszystkich punktów jest miarą akceptacji choroby, a jej zakres mieści się w obszarze 8-40 punktów. Punktacja ma charakter pozytywny. Akceptacja choroby przejawia się w mniejszym nasileniu negatywnych emocji związanych z chorobą. Im większa jest akceptacja choroby, tym lepsze jest przystosowanie i mniejsze poczucie dyskomfortu psychicznego u chorego.

Zebrany materiał poddano analizie statystycznej z zastosowaniem programu Statistica 13.0. Istotność różnic między badanymi cechami sprawdzano, w zależności od rozkładu wyników, testami: Chi2, U Manna-Whitney’a (Z) i Kruskala-Wallisa (H). Analizę zależności między wybranymi zmiennymi wykonano przy pomocy współczynnika korelacji Spearmana (R). Przyjęto poziom istotności p<0,05.

Badane dzieci były w wieku 7-18 lat (średnia wieku 13,1±3,65 lat). Wśród nich było 61% dziewczynek i 39% chłopców. W badanej grupie 56% stanowili uczniowie szkoły podstawowej, 16% gimnazjaliści i 28% licealiści. Miejscem zamieszkania dla 42% z nich była wieś, a dla 58% miasto. Prawie wszystkie dzieci pochodziły z pełnych rodzin (89%) i tylko 11% miało niepełną rodzinę. Większość dzieci (78%) pochodziła z małodzietnych rodzin (1-2 dzieci), a pozostałe 22% z rodzin wielodzietnych (3 i więcej dzieci). Sytuacja materialna badanych dzieci w ich subiektywnej ocenie w większości była dobra (59%) i bardzo dobra (18%) i tylko 21% oceniło ją jako przeciętną, zaś 2% jako złą. 

Ankietowane dzieci chorowały na cukrzycę średnio 4,66±4,24 lata. Ponad połowa dzieci (54%) była leczona przy pomocy osobistej pompy insulinowej, a nieco mniej (46%) metodą intensywnej insulinoterapii. 


Wyniki badań

Analiza wyników badań za pomocą ankiety dotyczącej zachowań antyzdrowotnych wykazała, że 16% dzieci samo sobie dobierało dawki insuliny, ale bez szczegółowych wyliczeń, 51% też samodzielnie, ale po dokładnych przeliczeniach, a u 34% pomagał w tym ktoś z rodziny. Nieprecyzyjny dobór insuliny zaobserwowano istotnie częściej wśród dzieci starszych niż młodszych (tabela I). Wszystkie chore dzieci mierzyły sobie poziom glukozy we krwi, ale aż 19% czyniło to nieregularnie. Duży odsetek badanych (70%) prowadził też dzienniczek samokontroli, zaś 30% go nie prowadziło. Dzieci starsze istotnie częściej w porównaniu z młodszymi prowadziły dzienniczek nieregularnie lub w ogóle nie prowadziły, bo nie widziały potrzeby (p=0,00003). Do oceny przestrzegania zaleceń zdrowotnych wykorzystano również drugą podskalę z IZZ: ,,Zachowania profilaktyczne’’, która była najniżej oceniona ze wszystkich podskal (3,56±0,58 w skali od 1 do 5). Analiza statystyczna wykazała, że istotnie wyższy poziom zachowań zdrowotnych prezentowały dzieci z dobrą sytuacją materialną rodziny (tabela II). 

Oceniono również sposób odżywiania chorych dzieci. Na podstawie analizy odpowiedzi na pytania ankiety ujawniono, że co piąte dziecko (20%) spożywa tylko 3-4 posiłki dziennie, a aż u prawie połowy z nich (47%) przerwy między posiłkami są dłuższe niż 3-4 godziny. Wśród badanych 21% wybiera jako posiłek główny potrawy typu fast food, a 16% słodycze. Niewielki odsetek (5%) preferował chipsy, pączki i słodycze jako przekąskę i słodkie napoje gazowane jako najczęściej spożywane (6%). Większość ankietowanych podała, że często spożywa owoce i warzywa (80%), ponad połowa (52%) ogranicza tłuszcze zwierzęce i cukier, 51% unika konserwantów, a 60% soli. Tyle samo twierdziło (60%), że wybiera i często spożywa pieczywo pełnoziarniste. Do oceny sposobu odżywiania wykorzystano również pierwszą podskalę z IZZ: ,,Prawidłowe nawyki żywieniowe’’, która była najwyżej oceniona ze wszystkich podskal (3,72±0,61 w skali od 1 do 5). Analiza statystyczna wykazała, że istotnie lepiej odżywiały się dziewczęta (tabela III) i dzieci młodsze (tabela IV). 

Kolejny etap pracy miał zbadać aktywność fizyczną chorych dzieci. Z odpowiedzi na pytania ankiety wynika, że aż 38% dzieci spędza wolny czas w sposób bierny przed monitorem komputera czy telewizora lub czytając książki i czasopisma. Prawie połowa badanych (46%) zbyt późno kładzie się spać (po godz. 24.00). Co czwarte dziecko (23%) bardzo rzadko podejmuje aktywność fizyczną lub nie podejmuje jej w ogóle (5%). Co dziesiąte dziecko nie poświęca czasu na aktywność fizyczną w ciągu dnia (10%), a co trzecie (30%) poświęca jej mniej niż jest zalecane, tj. tylko ok. 30 minut. Niewielki odsetek badanych był zwolniony z lekcji w-f na stałe (8%), ale już znacznie większy był zwalniany okresowo (30%). Prawie połowa dzieci nie uczestniczyła w żadnych zajęciach sportowych poza szkołą (45%), z czego 19% dlatego, że nie chciało. Wśród dzieci, które uprawiały dodatkowe sporty najchętniej wybierane były: jazda na rowerze (62%), gry zespołowe (51%) i pływanie (29%), ale też pewien odsetek wybierał niebezpieczne dla nich: sporty walki (7%) i siłownię (14%). Jednocześnie jedynie 40% ankietowanych unikało niezalecanego dla nich nadmiernego wysiłku fizycznego. Do oceny aktywności fizycznej dzieci z cukrzycą wykorzystano także test MPVA. Okazało się, że badani nie osiągnęli pożądanego poziomu aktywności co najmniej 5 dni w tygodniu, gdyż średni wynik skali wyniósł 4,99±1,96 dni. Wyższy poziom aktywności prezentowały dzieci młodsze niż starsze (tabela V).

Następnym etapem badań była ocena przestrzegania higieny osobistej przez dzieci chore na cukrzycę. Z analizy pytań z ankiety wynika, że ¼ (24%) chorych dzieci myła zęby tylko raz dziennie, a 5% sporadycznie. Około 15% ankietowanych przyznało się, że bierze kąpiel raz na kilka dni, a 1/3 (30%) z nich w ogóle nie kontroluje swoich stóp. Zaobserwowano, że istotnie częściej o higienę dbały dzieci starsze (p=0,01) oraz chorujące od 1 do 5 lat (tabela VI).

Do oceny zachowań zdrowotnych dzieci z cukrzycą wykorzystano IZZ. W badanej grupie średni wynik wynosił 88,18±19,76 pkt. w skali od 24-120, najgorszy w kategorii ,,Zachowania profilaktyczne’’. Wyższe zachowania zdrowotne prezentowały dzieci starsze (tabela IV), o lepszych warunkach finansowych (tabela II) oraz dziewczęta (p=0,02). 

W badaniach próbowano także zidentyfikować zachowania antyzdrowotne wśród dzieci z cukrzycą, takie jak stosowanie różnego rodzaju używek. Co czwarty ankietowany (25%) przyznał się do podejmowania ryzykownych dla zdrowia zachowań, w tym 12% do spożycia nadmiernej ilości alkoholu. Ujawniono, że duży odsetek chorych dzieci spożywał napoje energetyzujące (ok. 40%), a nieco mniejszy przeszedł inicjację alkoholową (ok. 18%). Niewielki odsetek chorych dzieci próbował kanabinole (2%) lub stosuje je okazjonalnie (1%), a jeden badany spróbował dopalaczy. Leki uspokajające i nasenne codziennie przyjmuje 2% ankietowanych, a 5% bierze je okazjonalnie. Analiza statystyczna dowiodła, że zachowania antyzdrowotne istotnie częściej przejawiały dzieci starsze (p<0,00001), zamieszkujące na wsi (tabela VII) i chorujące dłużej niż 5 lat (p=0,01).

W prezentowanych badaniach przyjęto również założenie, że stopień akceptacji choroby mierzony Skalą AIS może mieć wpływ na zachowania zdrowotne chorych dzieci. W badanej grupie poziom akceptacji choroby wynosił średnio 28,82±7,52 (w skali 8-40). Przeprowadzona analiza statystyczna ujawniła, że dzieci, które bardziej akceptowały swoją chorobę, miały lepsze ,,Nastawienie psychiczne’’ wg IZZ (p<0,05). Szczegółowe wyniki przedstawia tabela VIII.


Dyskusja

Podstawą leczenia cukrzycy, obok insulinoterapii, jest zdrowy styl życia, do którego zalicza się podejmowanie kontrolowanego wysiłku fizycznego, racjonalne odżywianie, unikanie stresów i używek [1–3,5,6]. Jednym z elementów stylu życia, mających szczególne znaczenie w okresie intensywnych zmian rozwojowych związanych z okresem dojrzewania organizmu, ale również w terapii cukrzycy, jest racjonalne odżywianie [13]. Wyniki badań własnych potwierdziły doniesienia innych autorów na temat nieprawidłowości w sposobie odżywiania się dzieci i młodzieży z cukrzycą [13,14]. Zaobserwowane niekorzystne dla zdrowia zachowania żywieniowe wśród badanych dzieci to: nieregularne i zbyt rzadkie spożywanie posiłków, nadmierna konsumpcja słodyczy i słodkich napoi gazowanych, które są główną przyczyną otyłości. Alarmujące jest również to, że co piąte dziecko preferuje i spożywa potrawy typu fast food. Z badań innych autorów wynika, że poziom prawidłowych zachowań żywieniowych rośnie wraz z wiekiem, czego nie potwierdzono jednak w badaniach własnych, gdzie bardziej racjonalnie odżywiały się dzieci młodsze niż starsze [13,14]. Prawdopodobnie wynika to z tego, że starsze dzieci w okresie dojrzewania buntują się przeciwko ,,byciu chorym’’ i w związku z tym nie przestrzegają zaleceń lekarskich, w tym dietetycznych. Nastolatki również często dokonują samodzielnie wyborów żywieniowych i niestety, jak wykazują badania, niekorzystnych.

Podejmowanie aktywności fizycznej jest bardzo ważnym aspektem prozdrowotnego stylu życia. Wywiera korzystny wpływ na rozwój dzieci i młodzieży i razem z racjonalnym odżywianiem stanowi profilaktykę wielu chorób cywilizacyjnych. U dzieci chorych na cukrzycę wysiłek fizyczny zmniejsza zapotrzebowanie na insulinę, normalizuje profil lipidowy, poprawia kondycję i samopoczucie. Zaleca się im jednak indywidualne dostosowanie wysiłku do możliwości chorego [15–19]. Powszechnym problemem ostatnich lat jest ciągły spadek aktywności ruchowej dzieci na rzecz zwiększenia ilości czasu spędzanego przed monitorem komputera. Zależność między aktywnością fizyczną a parametrami związanymi ze stanem zdrowia była przedmiotem wielu badań [15–19]. W badaniach własnych potwierdzono, że wśród dzieci z cukrzycą występują niedostatki w zakresie ilości czasu poświęconego aktywności ruchowej, co jest zgodne ze spostrzeżeniami innych autorów. Jednocześnie zauważono, podobnie jak inni autorzy, że istnieje ogromna dysproporcja między ilością czasu przeznaczonego na oglądanie telewizji i/lub komputera a aktywnością fizyczną. Szczególnie dzieci starsze wykazywały mniejsze zainteresowanie udziałem w pozalekcyjnych i pozaszkolnych zajęciach sportowych oraz mniej czasu przeznaczały na te zajęcia. Wbrew powszechnemu przekonaniu niniejsze badanie nie potwierdza mniejszej aktywności fizycznej wśród dziewcząt niż chłopców, gdyż była ona porównywalna.

Stosowanie substancji psychoaktywnych, jak nikotyna, narkotyki czy alkohol zawsze negatywnie wpływa na rozwijający się organizm i niesie ze sobą ryzyko uzależnienia. W ostatnich latach obserwuje się wzrost częstości spożywania napojów alkoholowych wśród młodzieży, ale też nowych używek, jak napoje energetyzujące czy dopalacze [20–23]. Z przeprowadzonych badań własnych wynika, że duży odsetek chorych dzieci spożywa niekorzystne dla ich zdrowia napoje energetyzujące, a część ma za sobą inicjację alkoholową, co jest niebezpieczne dla ich zdrowia. Optymistyczne jest to, że wśród dzieci z cukrzycą tylko znikomy odsetek stosował dopalacze i narkotyki. 

Zdaniem wielu autorów postawa wobec choroby ma wpływ na przebieg terapii, samoocenę i funkcjonowanie osoby chorej [3,5,6,10]. Uzyskana w badaniach własnych ocena akceptacji choroby wg skali AIS (28,82) jest nieco wyższa niż opisują to inni autorzy, którzy tą samą skalą badali pacjentów m.in. z astmą oskrzelową – 25,56, niewydolnością nerek – 24,5 i chorobą niedokrwienną serca – 23,5, co może sprzyjać aktywnemu udziałowi chorych dzieci w terapii.

Po analizie badań własnych i przeglądzie wyników badań innych autorów należy stwierdzić, że dzieci i młodzież z cukrzycą typu 1 nieco rzadziej podejmują antyzdrowotne zachowania niż ich zdrowi rówieśnicy. Być może dzieci chorujące na cukrzycę mają większą świadomość skutków zdrowotnych swoich ryzykownych zachowań i dlatego starają się je ograniczać. Dodatkowym czynnikiem może być stymulacja rodziny w zakresie prozdrowotnego stylu życia.


Wnioski

1. Wśród dzieci z cukrzycą zidentyfikowano zachowania ryzykowne dla zdrowia, które mogą prowadzić do pogorszenia przebiegu terapii.

2. W badanej grupie częstość podejmowania ryzykownych dla zdrowia zachowań zależała od szeregu czynników socjodemograficznych, takich jak: wiek, płeć, miejsce zamieszkania i sytuacja materialna rodziny oraz długość trwania choroby 

3. Akceptacja choroby może przyczynić się do zmniejszenia ryzykownych zachowań u dzieci z cukrzycą.

4. Należy monitorować zachowania zdrowotne u dzieci chorych przewlekle, co powinno stanowić podstawę do planowania edukacji zdrowotnej. 

Piśmiennictwo

1. Czupryniak L.: Zalecenia kliniczne Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę – najważniejsze zmiany na rok 2018, Med. Prakt., 2018:4, 43-48.

2. 12. Children and Adolescents: Standarts of Medical Care In Diabetes 2018. American Diabetes Association. Diabetes Care, 2018:1, 41 suppl., 126-136.

3. Araszkiewicz A., Bandurska-Stankiewicz E., Budzyński A. et al.: Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę 2017. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego. Diabetologia Kliniczna, 2017:3, Supl. A, 5.

4. Silver B., Ramaiya K., Andrew S.B. et al.: EADSG Guidelines: Insulin Therapy in Diabetes. Diabetes Therapy, 2018:9, 1-44.

5. Monaghan M., Helgeson V., Wiebe D.: Type 1 Diabetes in Young Adulthood. Curr Diabetes Rev., 2015:11(4), 239-250.

6. Wajda-Cuszlag M., Szalecki M.: Opieka nad dziećmi i młodzieżą z cukrzycą typu 1. Standardy Medyczne/ Pediatria, 2016:13, 819-827.

7. Trojanowska A., Trojanowska P., Brodowicz M. et al.: Przygotowanie dzieci chorych na cukrzycę do prozdrowotnego stylu życia. Endokrynologia Pediatryczna, 2015:2 (51), 47-5.

8. Dobrychłop A., Jędrzejko M.Z., Kania S. et al.: Zachowania ryzykowne nastolatków. Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa-Milanówek 2017.

9. Ogińska-Bulik N. (red.): Zachowania ryzykowne i szkodliwe dla zdrowia. Wyd. Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2010.

10. Trojanowska A., Zarzycka D., Trojanowska P. et al.: Wiedza a zachowania zdrowotne dzieci chorych na cukrzycę typu 1. Endokrynologia Pediatryczna, 2017:1 (58), 25-32.

11.  Prochaska J.J., Salis J.F., Long B.: A physical activity screening measure for use with adolescents In primary care. Archives Paediatric Adolescent Medicine, 2001:5, 554-559.

12. Juczyński Z.: Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 2011.

13. Juruć A., Pisarczyk-Wiza D., Wierusz-Wysocka B.: Zalecenia dietetyczne i zachowania żywieniowe u osób z cukrzycą typu 1 – czy mają wpływ na kontrolę metaboliczną? Diabetologia Kliniczna, 2014:3, 1, 22-30.

14. Pieszko-Klejnowska M., Myśliwiec M., Łysiak-Szydłowska W.: Wstępna ocena poprawności sposobu odżywiania dzieci z cukrzycą typu 1. Diabetologia Praktyczna, 2006:7, 3, 143-144.

15. Ponikowska I., Adamczyk P.: Wysiłek fizyczny – ważny element leczenia cukrzycy typu 1. Wyd. Cornetis, Wrocław 2006.

16. Wójcik M., Pasternak-Pietrzak K., Fros D. et al.: Aktywność fizyczna dzieci i młodzieży z cukrzycą typu 1. Endokrynol. Ped., 2014:13, 3(48), 43.

17. Woynarowska B., Mazur J., Oblacińska A.: Uczestnictwo uczniów w lekcjach wychowania fizycznego w szkołach w Polsce. Hygeia Public Health, 2015:50(1), 183-190.

18. Stalmach M., Jodkowska M., Radiukiewicz K. et al.: Czas trwania snu u uczniów i jego związek z podejmowanymi zachowaniami zdrowotnymi. Hygeia Public Health, 2016:51(2), 179-186.

19. Elmesmar R., Martin A., Reilly J.J., Paton J.Y.: Comparison of accelerometer measured levels of physical activity and sedentary time between obese and non-obese children and adolescents: a systematic review. BMC Pediatrics, 2018:18, 106.

20. Nijakowski K.: Nawyki higieniczne związane z jamą ustną u dzieci szkoły podstawowej – badania ankietowe. Problemy Higieny Epidemiologicznej, 2015:96(1), 298-301.

21. Kołłątaj W.: Ocena parametrów mikrokrążenia obwodowego u nastolatków z cukrzycą typu 1 w pierwszych pięciu latach trwania choroby. Wpływ palenia tytoniu. Endokrynol. Ped., 2009:2(8), 27-38.

22. Fuller E.: Smoking, Drinking and Drug Use among Young People in England in 2014. Health and Social Care Information Centre: Leeds, UK 2015.

23. McKay M., Agus A., Cole J. et al.: Steps Towards Alcohol Misuse Prevention Programme (STAMPP): a school-based and community-based cluster randomised controlled trial. BMJ, 2018:8(3).

szukanie zaawansowane »

Podobne artykuły

...

Przygotowanie dzieci chorych na cukrzycę do prozdrowotnego stylu życ ...

Ocena związku pomiędzy surowiczymi stężeniami końcowych produktów gl ...

Wrodzona wielohormonalna niedoczynność przysadki – choroba wciąż póź ...

polski | english | Logowanie
ISSN: 1730-0282
e-ISSN: 1898-9373
TOWARZYSTWO|CZASOPISMO|REDAKCJA|REGULAMIN|PRENUMERATA|KONKURS|KONTAKT