Endokrynol. Ped. 2017.16.1.58:25-32
DOI: 10.18544/EP-01.16.01.1660
Wiedza a zachowania zdrowotne dzieci chorych na cukrzycę typu 1
1Katedra i Zakład Pielęgniarstwa Pediatrycznego Wydziału Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego w Lublinie
2I Wydział Lekarski z Oddziałem Stomatologicznym, Uniwersytet Medyczny w Lublinie
3Klinika Endokrynologii i Dabetologii Dziecięcej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie
Słowa kluczowe
cukrzyca, wiedza zdrowotna, zachowania prozdrowotne, dzieci
Streszczenie
Wstęp. Obserwuje się narastającą liczbę nowych zachorowań na cukrzycę typu 1 u dzieci i młodzieży. Choroba ta stwarza wiele problemów związanych z jej przebiegiem, długotrwałością leczenia oraz koniecznością samokontroli. W leczeniu chorób o przewlekłym przebiegu edukacja terapeutyczna uzupełnia i wspomaga prowadzoną terapię. Najważniejszym celem edukacji jest przekazanie informacji o chorobie, ale także wpływ na zachowania, postawy i nawyki chorego. Cel pracy. Celem badań była ocena wiedzy oraz zachowań zdrowotnych dzieci z cukrzycą typu 1. Materiał i metoda. Badania ankietowe przeprowadzono w roku 2016 wśród 100 dzieci chorych na cukrzycę typu 1 w wieku 12–16 lat (średnia wieku 13,63±2,74), leczonych w Uniwersyteckim Szpitalu Dziecięcym w Lublinie. W badaniach posłużono się autorską ankietą oraz standaryzowaną Skalą Akceptacji Choroby (AIS). Wyniki badań. Badania wskazują na niewystarczające przygotowanie chorych dzieci do prozdrowotnego stylu życia. Badani wykazali się znajomością tylko niektórych zasad kontroli i leczenia choroby. Największy deficyt wiedzy dzieci wykazały w zakresie zasad podawania insuliny i rozpoznawania objawów hipoglikemii. Chore dzieci miały za to dużą wiedzę odnośnie do zalecanej diety w cukrzycy oraz prawidłowego poziomu cukru we krwi. Badani prezentowali niski poziom zachowań zdrowotnych, zwłaszcza w zakresie aktywności fizycznej, samokontroli, żywienia i czasu trwania snu. Natomiast zdecydowana większość z nich unikała używek i dbała o higienę ciała. Akceptacja choroby w badanej grupie była na poziomie 27,83±7,74 pkt (w skali 8–40). Wnioski. W badanej grupie dzieci chorych na cukrzycę ponad połowa miała wysoką wiedzę o chorobie, a nieco mniejszy odsetek przeciętną, która była zależna przede wszystkim od płci dziecka i sytuacji materialnej rodziny. Duży odsetek chorych dzieci prezentował niski poziom zachowań zdrowotnych (pomimo posiadania dużej wiedzy w tym zakresie) zależnie od stopnia akceptacji choroby.
Wstęp
Jedną z najczęściej występujących chorób przewlekłych w populacji wieku rozwojowego jest cukrzyca typu 1 [1–3]. Dzieci i młodzież chorując na cukrzycę narażone są na ostre powikłania choroby, które pojawiają się nagle i są bezpośrednim zagrożeniem życia, a także przewlekłe, które przebiegają początkowo bezobjawowo i stanowią przyczynę inwalidztwa oraz skrócenia życia. Choroba ta nakłada na chorujące dziecko wiele dodatkowych obowiązków i ograniczeń, wymaga samodyscypliny i samokontroli związanej z codziennym monitorowaniem stężenia glukozy, przestrzeganiem diety i insulinoterapii oraz kontrolą wysiłku fizycznego [4–6]. Ponadto cukrzyca typu 1 potęguje reakcje emocjonalne, które towarzyszą okresowi dojrzewania, koliduje z potrzebami psychicznymi nastolatka, powoduje poczucie odmienności, mniejszej wartości, często osamotnienia [7–10]. Aktywny udział pacjentów w leczeniu i monitorowaniu choroby oraz unikanie czynników, które prowadzą do ostrych i przewlekłych powikłań choroby, pozwalają na poprawę jakości ich życia [11]. Edukacja zdrowotna może ułatwić aktywne włączenie chorego dziecka i jego rodziców w terapię. Najważniejszym zadaniem edukacji jest przekazanie informacji o chorobie, ale także wpływ na zachowania, postawy i nawyki chorego.
Cel pracy
Celem badań była ocena poziomu wiedzy o chorobie oraz zachowań zdrowotnych u dzieci chorych na cukrzycę.
Materiał i metoda
Badania metodą sondażu diagnostycznego przeprowadzono w roku 2016 wśród 100 dzieci chorych na cukrzycę typu 1, leczonych w Uniwersyteckim Szpitalu Dziecięcym w Lublinie. Jako narzędzia badawcze wykorzystano autorską ankietę sprawdzającą wiedzę o chorobie dzieci z cukrzycą typu 1 i ich zachowania zdrowotne oraz Skalę Akceptacji Choroby (AIS) w adaptacji Juczyńskiego [12]. Skala AIS zawiera 8 stwierdzeń opisujących określone trudności i ograniczenia spowodowane chorobą. Chory określa swój stan w pięciostopniowej skali Likerta od 1 – zdecydowanie zgadzam się do 5 – zdecydowanie nie zgadzam się. Odpowiedź numer 1 oznacza złe przystosowanie do choroby, natomiast odpowiedź numer 5 oznacza pełną akceptację choroby. Suma wszystkich punktów jest miarą akceptacji choroby, a jej zakres mieści się w obszarze 8–40 punktów. Punktacja ma charakter pozytywny. Akceptacja choroby przejawia się w mniejszym nasileniu negatywnych emocji związanych z chorobą. Im większa jest jej akceptacja, tym lepsze jest przystosowanie i mniejsze poczucie dyskomfortu psychicznego u chorego.
Ankieta sprawdzająca wiedzę o chorobie zawierała 16 pytań (pytania od 1 do 16) dotyczących oceny wiedzy o cukrzycy, tj. istoty choroby, insulinoterapii, dietoterapii, powikłań, oraz 22 pytania (od 17 do 38) dotyczące zachowań zdrowotnych, dietoterapii, insulinoterapii, radzenia sobie w czasie wystąpienia zaostrzeń choroby oraz oceniające samokontrolę choroby i inne zachowania prozdrowotne pacjentów. Pytania były punktowane następująco: 1 pkt za odpowiedź prawidłową i 0 pkt za odpowiedź błędną. Następnie punkty zostały przeliczone na wskaźnik procentowy. Za Niemierko [13] przyjęto trzy kryteria oceny wiedzy: poniżej 51% pkt: wiedza niska, 51–75% pkt: przeciętna i powyżej 75% pkt: wysoka. Badania właściwe zostały poprzedzone pilotażem na grupie 10 osób w celu weryfikacji pytań. Analiza uzyskanych wyników wykazała, że wszystkie pytania ankiety są dla dzieci zrozumiałe, wobec tego nie dokonano w niej żadnych zmian. Zebrany materiał poddano analizie statystycznej z zastosowaniem programu Statistica 9.1. Istotność różnic między badanymi cechami sprawdzano, w zależności od rozkładu wyników, testami: χ2, t-studenta (t), U Manna Whitneya (Z) i Kruskala-Wallisa (H). Analizę zależności między wybranymi zmiennymi wykonano przy pomocy współczynnika korelacji Spearmana (R). Przyjęto poziom istotności p<0,05.
Badane dzieci były w wieku 12–18 lat (średnia wieku 13,63±2,74 lat). Wśród nich było 47% dziewczynek i 53% chłopców. W badanej grupie 34% stanowili uczniowie szkoły podstawowej, 43% gimnazjaliści i 23% licealiści. Miejscem zamieszkania dla 42% była wieś, a dla 58% miasto. Prawie wszystkie dzieci pochodziły z pełnych rodzin (88%) i tylko 12% miało rodzinę niepełną. Ponad połowa dzieci (56%) pochodziła z małodzietnych rodzin (1–2 dzieci), a pozostałe 44% z rodzin wielodzietnych (3 i więcej dzieci). Sytuacja materialna badanych dzieci w ich subiektywnej ocenie w większości była dobra (54%) i bardzo dobra (28%) i tylko 18% oceniło ją jako przeciętną, zaś nikt jako złą. Obliczono też wskaźnik BMI badanych i okazało się, że 65% ma prawidłową masę ciała, 24% nadwagę, a 7% niedobór masy ciała.
Ankietowane dzieci chorowały na cukrzycę średnio 4,05±3,68 lata. U co piątego dziecka (20%) współwystępowały inne choroby przewlekłe.
Wyniki badań
Analiza wyników badań za pomocą ankiety sprawdzającej wiedzę dzieci o chorobie wykazała, że 59% badanych według przyjętych kryteriów oceny ma wysoką wiedzę o cukrzycy, ale już co trzecie dziecko (32%) ma przeciętną, a co dziesiąte (9%) małą wiedzę o chorobie. Szczegółowy rozkład odpowiedzi na poszczególne pytania ankiety (1–16) prezentuje rycina 1. Chore dzieci miały największą wiedzę na temat zasad żywienia w cukrzycy (98%), przyczyn choroby (98%), jej objawów (93%) i prawidłowego poziomu cukru we krwi (93%). Najmniejsza natomiast wiedza badanych dotyczyła zasad podawania insuliny (40%), objawów niedocukrzenia (47%), postępowania w przecukrzeniu (53%) oraz zalecanego obuwia i skarpet dla cukrzyków (54 i 38%).
Kolejny etap pracy miał zbadać, czy zmienne społeczno-demograficzne i inne mogą mieć wpływ na przygotowanie dzieci z cukrzycą do samokontroli i samoopieki. W opracowaniu przyjęto 9 zmiennych: wiek, płeć, BMI, rodzaj szkoły, miejsce zamieszkania, strukturę rodziny, liczbę posiadanego rodzeństwa, sytuację materialną i czas trwania choroby. Analiza statystyczna ujawniła, że tylko płeć ankietowanych dzieci miała istotny wpływ na ich poziom wiedzy o chorobie (p<0,05) i sytuację materialną rodziny (p=0,04). Natomiast pozostałe zmienne nie różnicowały poziomu wiedzy dzieci w tym zakresie (p>0,05). Wyższy poziom wiedzy o chorobie prezentowali chłopcy niż dziewczynki i dzieci o gorszych warunkach materialnych. Nie zaobserwowano również zależności między wiedzą badanych o chorobie a długością chorowania (p>0,05).
Następnym etapem badań była ocena zachowań zdrowotnych chorych dzieci. Według przyjętych kryteriów oceny 17% badanych dzieci prezentowało niski poziom zachowań zdrowotnych, 27% przeciętny, zaś 56% wysoki. Wyniki szczegółowej analizy wszystkich 22 pytań (17–38) przedstawia rycina 2, z której wynika, że prawie wszystkie chore dzieci unikały używek, tj. narkotyków (96%), dopalaczy (92%), alkoholu (84%) i tytoniu (84%). W zdecydowanej większości badane dzieci przestrzegały też higieny ciała (82%) oraz odpowiedniej pory snu (80%). Natomiast zdecydowanie mniejszy odsetek ankietowanych preferował aktywną formę wypoczynku (35%), kontrolował stan swoich stóp (46%), spożywał zdrowe produkty (47%) i miał odpowiednią ilość snu (51%).
W prezentowanych badaniach przyjęto również założenie, że stopień akceptacji choroby mierzony skalą AIS może mieć wpływ na zachowania zdrowotne chorych dzieci. W badanej grupie poziom akceptacji choroby wynosił średnio 27,83±7,74 (w skali 8–40). Analiza statystyczna ujawniła, że dzieci, które gorzej akceptowały swoją chorobę, rzadziej dbały o higienę ciała, bielizny i ubrań oraz częściej sięgały po alkohol (p<0,05). Szczegółowe wyniki przedstawiają tabele I i II.
Dyskusja
Choroba przewlekła jest zawsze zjawiskiem niekorzystnym w życiu dziecka, stwarza wiele zagrożeń dla jego prawidłowego funkcjonowania oraz rozwoju fizycznego i emocjonalnego. Analiza piśmiennictwa wykazuje, że cukrzyca jest obecnie jednym z najbardziej obciążających psychologicznie schorzeń przewlekłych [7–10].
Wystąpienie choroby przewlekłej, która będzie towarzyszyć młodej osobie do końca życia, zmusza ją do zaakceptowania własnej trudnej sytuacji. Pacjent musi być zaangażowany w całą terapię, by móc swobodnie funkcjonować w codziennym życiu. Cukrzycę można skutecznie kontrolować poprzez jej odpowiednie leczenie, a także prozdrowotny styl życia, który ma olbrzymi wpływ na funkcjonowanie chorego dziecka i przebieg terapii [4–7,14]. W terapii chorób o przewlekłym przebiegu edukacja terapeutyczna uzupełnia i wspomaga prowadzone leczenie, którego głównym celem według ustalonych zasad jest zapewnienie choremu dziecku długości i jakości życia nieodbiegającej od zdrowych rówieśników. Edukacja terapeutyczna to pedagogiczny wpływ na pacjenta, który prowadzi do zmiany zachowań zdrowotnych w kierunku korzystnym dla jego zdrowia. Głównym celem edukacji jest przygotowanie osoby chorej na cukrzycę do prowadzenia stylu życia zgodnie z jej świadomym wyborem, opartym na samodzielności, wiedzy, umiejętności postępowania i odpowiedzialności za siebie [1,2,15–19]. Od pacjenta i jego rodziny zależy właściwe przestrzeganie diety, samokontrola oraz podejmowanie kontrolowanego wysiłku fizycznego.
Badania i obserwacje kliniczne wskazują, że edukacja znacząco wpływa na obniżenie ryzyka ostrych oraz późnych powikłań cukrzycy, które są przyczyną inwalidztwa i zgonu [1,2,11,18,19].
Istotnym czynnikiem warunkującym radzenie sobie z chorobą jest percepcja własnej choroby. Obraz choroby został uznany za ważny czynnik wpływający na medyczne, psychologiczne i behawioralne wyniki leczenia. Jak wynika z dotychczasowych doniesień, przede wszystkim u młodzieży chorej na cukrzycę przekonania na temat własnej choroby są kluczowym czynnikiem wpływającym na samokontrolę choroby oraz dobre samopoczucie. Zdaniem wielu autorów postawa wobec choroby ma wpływ na przebieg terapii, samoocenę i funkcjonowanie osoby chorej [7–10]. Uzyskana w badaniach własnych ocena akceptacji choroby według skali AIS (27,83) jest nieco wyższa niż u innych autorów, którzy badali tą samą skalą pacjentów, m.in. z astmą oskrzelową – 25,56, niewydolnością nerek – 24,5 i chorobą niedokrwienną serca – 23,5, co może sprzyjać aktywnemu udziałowi chorych dzieci w terapii.
Wnioski
1. Poziom wiedzy o chorobie w badanej grupie dzieci chorych na cukrzycę był zróżnicowany. Ponad połowa z nich miała wysoką wiedzę na ten temat, a nieco mniejszy odsetek przeciętną.
2. Na stan wiedzy dzieci o chorobie istotny wpływ miała płeć dziecka i sytuacja materialna rodziny. Pozostałe zmienne socjodemograficzne nie różnicowały wiedzy badanych.
3. Chore dzieci w nieznacznej większości prowadzą prozdrowotny styl życia, jednakże duży odsetek prezentuje także niski poziom zachowań zdrowotnych pomimo posiadania dużej wiedzy w tym zakresie.
4. Zachowania zdrowotne zależą od stopnia akceptacji choroby przez dzieci. Osoby, które nie akceptowały swojej choroby, częściej sięgały po alkohol i mniej dbały o swoją higienę.
Piśmiennictwo
1. Kobos E., Pietrzak M., Sienkiewicz Z.: Edukacja terapeutyczna w cukrzycy typu 1 u dzieci. Nowa Pediatria, 2014:1, 18-26.
2. Stefanowicz A., Brandt A., Myśliwiec M. et al: Edukacja zdrowotna w cukrzycy typu 1. Problemy Pielęgniarstwa, 2011:19 (3), 411-415.
3. McCarthy A.M., Lindgren S., Mengeling M.A. et al.: Effects of diabetes on learning in children. Pediatrics, 2002:109,1, 18-29.
4. Ponikowska I., Adamczyk P.: Wysiłek fizyczny – ważny element leczenia cukrzycy typu 1. Wyd. Cornetis, Wrocław 2006.
5. Clarke W., Jones T., Revers A. et al.: Assessment and management of hypoglycemia in children and adolescents. Pediatric Diabetes, 2008:9, 165-174.
6. Juruć A., Pisarczyk-Wiza D., Wierusz-Wysocka B.: Zalecenia dietetyczne i zachowania żywieniowe u osób z cukrzycą typu 1 – czy mają wpływ na kontrolę metaboliczną? Diabetologia Kliniczna, 2014:3, 1, 22-30.
7. Dubiel M.: Radzenie sobie ze stresem nastolatków chorujących na cukrzycę. ANNALES UMCS, Sectio J, 2006:19, 187-197.
8. Hood K.K., Huestis S., Maher A. et al.: Depressive symptoms in children and adolescents with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2006:29, 1389-1391.
9. Basińska B.: Skuteczność samokontroli a poziom lęku i depresji u młodzieży chorej na cukrzycę insulinozależną. Zdrowie Psych., 1997:37, 3-4, 157-163.
10. Stewart S.M., Rao U., White P.: Depression and diabetes in children. Curr. Opin. Paediatr., 2005:17, 626-631.
11. Kołłątaj W.: Ocena parametrów mikrokrążenia obwodowego u nastolatków z cukrzycą typu 1 w pierwszych pięciu latach trwania choroby. Wpływ palenia tytoniu. Endokrynol. Pediat., 2009:2(8), 27-38.
12. Juczyński Z.: Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 2011.
13. Niemierko B.: Kształcenie szkolne. Podręcznik skutecznej dydaktyki. WAiP, Warszawa 2007.
14. Bochniak A.: Zachowania zdrowotne jako element zdrowego stylu życia. Lekarz Wojskowy, 2010:88, 2-4.
15. Gawłowicz K., Miechowicz I., Krzywińska-Wiewiórowska M. et al.: Zadowolenie dzieci i młodzieży z cukrzycą typu 1 z wiedzy na temat swojej choroby. Probl. Hig. Epidemiol., 2012:93 (3), 546-549.
16. Tobiszewska M., Głowińska-Olszewska, Bossowski A.: Wiedza na temat cukrzycy i samokontroli a stosowanie zasad samokontroli w życiu codziennym u dzieci i młodzieży z cukrzyca typu 1. Endokrynologia Pediatryczna, 2011:10 (3), 39-48.
17. Monaghan M., Helgeson V., Wiebe D.: Type 1 Diabetes in Young Adulthood. Curr Diabetes Rev., 2015:11(4), 239-250.
18. Eisenbarth G.S.: Prevention of type 1a diabetes. Endocr. Pract., 2012:18(5), 745-749.
19. Lauritzen V., Waldahl I., Kymre I.G.: PO05 – Diabetes nursing with clinical and organizational knowledge as aspects of diabetes management in children with type 1 diabetes. Nurs Child Young People, 2016:5, 28, 4 (Suppl).
